30 augustus 2013

In onze huidige, snelle tijd staat 'beleving' centraal. Alles moet een sensatie zijn, attractieparken, dagjes uit, games, de nieuwste mobiel. Er bestaat ook zoiets als een 'historische sensatie' ervaren. Historische sensatie gaat verder dan slechts beleven. Je voelt je opgenomen in het verleden. En het wakkert het verlangen naar historische kennis aan.

De grote historicus Johan Huizinga introduceerde het begrip in 1920. Alle mogelijke voorwerpen van geschiedenis en kunst kunnen een gevoel geven van, zoals hij dat omschreef: ‘een onmiddellijk contact met het verleden, een sensatie even diep als het zuiverste kunstgenot, het gevoel dat je de waarheid beleeft door historie.’ Het gaat dus om contact, genieten, om het ogenblik. Het woord ‘waarheid’ werd door Huizinga verbonden met ‘historische kennis’.

Een hedendaagse definitie van historische sensatie is gegeven door Henk van Os: door een ervaring maak je verbinding met het verleden en ontstaat een verlangen naar historisch inzicht. Hij stelde dat de frequentie en intensiteit van historische sensaties toenemen als je weggaat van het bekende en je elders onderdompelt in het verleden. Meestal wordt zo’n sensatie in de eerste plaats in buitenland (buiten je eigen referentiekader) ervaren en is het pas na terugkomst in je eigen land, dat je ook daar de historische sensatie meemaakt. Zo’n ervaring kan worden opgewekt door de meest onschuldige voorwerpen uit het verleden en, misschien wel vooral, door historische plekken.

Skipsaetning

De eerste keer dat ik mij in de geschiedenis opgenomen voelde, was in Denemarken. Ik was een jaar of 17 en had net besloten geschiedenis te gaan studeren. Lindholm Hoje, een enorme grafheuvel uit de Vikingtijd nam mij heel onverwacht mee naar het verleden. Ik stond midden in een skibsaetning, een graf in de vorm van een schip. Ineens zag ik de Vikingen de zee op gaan, hun grote zeereizen maken. Ik voelde de wind in mijn haar en proefde het zout van de zee op mijn lippen. Plotseling maakte ik deel uit van de geschiedenis. 
Ik was er bij, ik was een Viking. 
Dat is een historische sensatie, een kort moment, een flits die je doet vergeten dat je in een museum bent en die maakt dat je deel van de geschiedenis uitmaakt.

Historische sensaties kun je niet plannen, die overkomen je, maar musea of erfgoedinstellingen kunnen wel een klimaat scheppen, waarin ieder zijn of haar historische sensaties kan beleven. Onthaasten, verstilling en vervreemding zijn daarvoor goede middelen. Natuurlijk moet de bezoeker ontvankelijk zijn, historische sensaties zijn niet kunstmatig op te wekken of te ensceneren. Musea kunnen een historische sensatie niet maken, wel faciliteren. De omstandigheden doen er toe.

Historische sensaties, die flitsen van verbondenheid, kunnen spelden prikken zijn, die mensen wakker schudden. Die mensen bewust maken van de verbondenheid tussen geschiedenis en actualiteit. Ze zijn van belang omdat ze doen verlangen naar historische kennis. Een museum kan historisch besef niet alleen tot stand brengen. Een minimum aan historische kennis moet er zijn. Musea kunnen zulke basiskennis niet afdwingen, maar wel bevestigen, aanvullen en verlevendigen. Er moet daarvoor wel enig besef zijn van de chronologische structuur van het verleden. En ook dat moet gefaciliteerd worden. En dan kom je vanzelf op het belang van educatie. Plutarchus zei het al: 'Educatie is geen emmer vullen, maar een vuur aansteken'.